Του Κωνσταντίνου Βολάκη
Όσοι και όσες απο εμάς αγαπάμε τη λογοτεχνία, αναπτύσσουμε έναν πολλές φορές παράλογο εθισμό να συγκεντρώνουμε κείμενα, τα οποία φυλάσσουμε αρχειοθετώντας τα και στοιβάζοντας τα στη βιβλιοθήκη μας και στον σκληρό δίσκο του υπολογιστή μας, μήπως και κάποτε χρειαστεί να τα μελετήσουμε. Για τους αδιάφορους στο θέμα της λογοτεχνικής ενασχόλησης, αυτή μας η ενέργεια φαντάζει παράλογη και τους κάνει απλώς να χαμογελούν, με απλή ευγενική, συγκατάβαση.
Από αυτό τον κανόνα, δεν θα ηταν δυνατόν κι εγώ να αποτελώ εξαίρεση. Μετά από μια ενδιαφέρουσα συζήτηση που είχα προσφάτως με καλούς ομότεχνους φίλους, για το σοβαρότατο θέμα της λογοκλοπής και των πνευματικών δικαιωμάτων, ανέσυρα από το σωρό των αποθηκευμένων κειμένων μου, μια εργασία που είχα παλαιότερα γράψει με θέμα τη λογοκλοπή. Αφού έκανα κάποιες προσωπικές παρεμβάσεις για θέμα χώρου, αλλά και για να είναι καθαρά επικεντρωμένο μόνο στη συγγραφή εργασίας, σας το παρουσιάζω σήμερα στη στήλη Σελίδες Λογοτεχνίας. Το θέμα της λογοκλοπής και των πνευματικών δικαιωμάτων πιστεύω οτι είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και πάντα επίκαιρο και η σκέψη και μόνο ότι είναι υπαρκτή, φέρνει θλίψη και ανησυχία στους δημιουργούς όλων των τεχνών.
Βεβαία αυτό το θέμα δεν εξαντλείται με ένα μικρο άρθρο-δοκίμιο και σίγουρα θα χρειαστεί να επανέλθουμε πολλές φορές.
Τα τελευταία χρόνια έχουν φανερωθεί σκανδαλώδεις υποθέσεις λογοκλοπής, με αποτέλεσμα να ανοίξει ένας διάλογος πάνω σ’ αυτό το θέμα και να ακουστούν απόψεις, που άλλες καυτηριάζουν το φαινόμενο και άλλες το υποστηρίζουν. Βέβαια, το ζήτημα δεν είναι πρωτοφανές, αφού από την εποχή του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ είχαν ήδη επισημανθεί ανάλογες πρακτικές.
«Οι ανώριμοι ποιητές μιμούνται, οι ολοκληρωμένοι ποιητές κλέβουν» έλεγε ο Τ.S. Elliot. Όμως, από πότε; Ήδη από το 1592, ο Άγγλος συγγραφέας Robert Greene, σε ένα λιβελογράφημά του, λίγο πριν πεθάνει, λύνει τους λογαριασμούς του με πολλούς «συναδέλφους» του και ειδικά με κάποιον του οποίου η απρόσμενη επιτυχία τον είχε δυσαρεστήσει. Επρόκειτο, ούτε λίγο ούτε πολύ, για τον Ουίλλιαμ Σαίξπηρ Τον χαρακτηρίζει, λοιπόν, αριβιστή και λογοκλόπο. Αυτή η καταγγελία ενός ανθρώπου που -ειρήσθω εν παρόδω- θεωρείται ο πρώτος επαγγελματίας συγγραφέας, δηλαδή ο πρώτος συγγραφέας που έζησε κερδίζοντας χρήματα από τα γραπτά του, δεν απείχε πολύ από την πραγματικότητα. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε, ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ πληγώθηκε από τη στάση τού Greene, αλλά αυτό δεν απέτρεψε τους επιγόνους του να ακολουθήσουν το παράδειγμά του.
Ο Milton αντέγραψε τον Masenius· αργότερα, ο Laurence Sterne έκανε το ίδιο με τον Robert Burton, ο Samuel Coleridge με τον Schelling και ο Τ.S. Elliot με όλον τον κόσμο. Ο Tolkien εμπνεύστηκε κατά πολύ από τις ιστορίες των βόρειων χωρών και 140 χρόνια αργότερα, δηλαδή σήμερα, εξακολουθούμε να αναλύουμε το πρόβλημα και να διαπιστώνουμε, πως η αντιγραφή ή η λογοκλοπή είναι ένα από τα θανάσιμα αμαρτήματα της λογοτεχνίας. Κανείς συγγραφέας, αν είναι ειλικρινής, δεν θα αρνηθεί πως αν πέσει το μάτι του πάνω σε κάτι καλό από το έργο κάποιου άλλου συναδέλφου του, συνειδητά ή μη, δεν θα διστάσει να το σημειώσει και να το βάλει σε κάποιο αρχείο του γα τις «δύσκολες μέρες».
Οι σύγχρονοι συγγραφείς πρέπει να έχουν το νου τους. Στη Βρετανία, εκτός από τη Rowling, τόσο ο Ian McEwan όσο και ο Graham Swift και η Ρ.D. James έχουν κατηγορηθεί για λογοκλοπή.
Στις μέρες μας, όμως, φαίνεται πως τα πάντα γίνονται απροκάλυπτα, πιο γρήγορα γνωστά και η κριτική που ασκείται σε λογοκλόπους συγγραφείς πιο άμεση.
Οι σύγχρονοι συγγραφείς πρέπει να έχουν το νου τους.
Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, η νομοθεσία προέβλεψε την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων, όμως με την εξέλιξη των νέων τεχνολογιών τα πράγματα άλλαξαν. Αίφνης, η μαζική κατανάλωση κι η αναπαραγωγή του πρωτότυπου «περιεχομένου» ανατρέπουν αυτό το νομοθετικό πλαίσιο και μάλιστα κάποιοι Αμερικανοί πανεπιστημιακοί, ελεύθερα πνεύματα, όπως ο James Boyle και ο Lawrence Lessing, επεξεργάστηκαν ριζοσπαστικές θεωρίες πάνω στο τι είναι αποδεκτό ή μη, στο Far West των πνευματικών δικαιωμάτων.
Η γνωστότατη εταιρεία Walt Disney οικειοποιήθηκε έναν τεράστιο κατάλογο με έργα άλλων καλλιτεχνών: Χιονάτη, Φαντασία, Σταχτοπούτα, Πίτερ Παν, η Ωραία Κοιμωμένη και πολλά άλλα, τα οποία φυλάει ως κόρη οφθαλμού. Αυτή την περίεργη συμπεριφορά, δηλαδή να «κλειδώνεται» ένα κοινό πολιτισμικό αρχείο προς όφελος ενός ιδιοκτήτη ή μιας εταιρείας, θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε επιεικέστατα “ιμπεριαλιστική λογοκλοπή”, γιατί, πως είναι δυνατόν, να επικαλείται δικαιώματα και ιδιοκτησία η εταιρεία Walt Disney, για ιστορίες και παραμύθια που όλοι γνωρίζουμε από τις γιαγιάδες, τις μητέρες και τις θείες, που μας διηγήθηκαν δίπλα στα παιδικά κρεβατάκια μας;
Όπως, το ίδιο βέβαια συμβαίνει κατά κόρον και με την ελεύθερη χρήση των έργων τέχνης και των τεχνοτροπιών του τρίτου κόσμου ή των “πρωτόγονων” από πιο προνομιούχους καλλιτέχνες.
Παράδειγμα, οι “Δεσποινίδες της Αβινιόν” του Πικάσο ή κάποιο άλμπουμ του Πολ Σάιμον ή του Ντέιβιντ Μπερν: ακόμη και χωρίς να παραβιάζονται οι νόμοι περί συγγραφικών δικαιωμάτων, αυτοί οι δημιουργοί αντιμετωπίστηκαν με σκεπτικισμό όταν έγινε αντιληπτό ότι είχαν αντιγράψει άλλους καλλιτέχνες.
- «Όλες οι ιδέες είναι απο δεύτερο χέρι…» Έχει ειπωθεί και αυτό είναι αναμφισβήτητο.
Γιατί ουσιαστικά, όλες οι ιδέες είναι από δεύτερο χέρι, συνειδητά ή μη συνειδητά αντλημένες από ένα εκατομμύριο εξωτερικές πηγές και χρησιμοποιούμενες καθημερινά από τον κάθε συλλέκτη με υπερηφάνεια και ικανοποίηση που προκαλούνται από την ψευδαίσθηση ότι ο ίδιος τις επινόησε. Στην πραγματικότητα, δεν έχουν ούτε ένα δράμι πρωτοτυπίας. Το νέο και το παλαιό αποτελούν τη συνέχεια και την αλυσίδα της κάθε στιγμής. Δεν υπάρχει νόημα χωρίς αυτά τα δύο. Από ανάγκη ή από ευχαρίστηση όλοι μας αναφέρουμε κάποιες ιδέες ή φράσεις που έχουμε υποσυνείδητα αποθηκεύσει…
Τελικό συμπέρασμα:
Όλη η ζωή μας, οι ενέργειές μας, οι σκέψεις μας και τα γραφόμενά μας προϋπήρχαν. Τα ακούσαμε, τα διδαχτήκαμε, τα είδαμε να συμβαίνουν. Πως, από τον κανόνα αυτό θα ξέφευγε η λογοτεχνία; Δυστυχώς ή ευτυχώς, πρέπει να το αποδεχτούμε. Πουθενά και σε τίποτε, ούτε και στην λογοτεχνία δεν υπάρχει παρθενογένεση.
