Του Μιχάλη Κανάριου
Το Λιθί βρίσκεται στη δυτική πλευρά της Χίου και απέχει 23,5 χλμ. από την πόλη της Χίου και στην απογραφή του 2021 έχει 382 κατοίκους. Πρόεδρος της κοινότητας είναι ο Κολώτος Σταμάτης.
Κοντινότερα χωριά είναι η Βέσσα και η Ελάτα. Στο Λιθί δεν διασώζεται η μορφή του «χωριού-κάστρου».
Το επίνειο του Λιθίου, που βρίσκεται σε απόσταση 1,5 χλμ. από το κέντρο του χωριού, είναι ο ομώνυμος όρμος και ο μικρός οικισμός που με τις όμορφες ταβέρνες στην παραλία προσελκύει καθημερινά επισκέπτες.
Στο Λιθί οι κάτοικοι εκτός από την καλλιέργεια της μαστίχας και την ναυτιλία ασχολούνται πολύ και με το ψάρεμα. Έχει δημοτικό σχολείο, νηπιαγωγείο. Επίσης υπάρχει ο Αθλητικός Σύλλογος Λιθίου που ιδρύθηκε το 1997 και ο Πολιτιστικός Σύλλογος φίλων Λιθίου «Ο Αληθής Λιμήν» με πλούσια πολιτιστική δράση.
Το Λιθί είναι πατρίδα του μεγάλου τραπεζίτη και εθνικού ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού.
Επίσης στο Λιθί δίδαξε ο Άγιος Νεκτάριος, κατά κόσμο Αναστάσιος Κεφαλάς, τη δεκαετία του 1870.
Το Λιθί βρίσκεται σε ημιορεινή περιοχή, στη δυτική πλαγιά του βουνού Ερεικανή με θέα προς το ανοικτό Αιγαίο πέλαγος, δυτικά της Χίου. Το μεσοσταθμικό υψόμετρο είναι 120 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Κοντινότερα χωριά είναι η Βέσσα (οδική απόσταση 4,5 χιλιόμ.) και η Ελάτα (8 χιλιόμ.) προς νότο. Στο Λιθί δεν διασώζεται (όπως στα Μεστά, στην Ελάτα και αλλού) η μορφή του «χωριού-κάστρου»: Η αρχαία κώμη με την τετράγωνή της οχύρωση κυκλώθηκε ήδη από τον 19ο αιώνα από νέες οικοδομές και δεν σχηματίζει πλέον παρά έναν πυρήνα, δυσδιάκριτο στη μέση του χωριού από τη δεκαετία του 1890.
Λεζάντα φωτο Το σπήλαιο Συκιά βρίσκεται κοντά στο Λιθί
Το φυσικό επίνειο του Λιθίου είναι ο ομώνυμος όρμος και ο εκεί μικρός οικισμός (χωρίς μόνιμους κατοίκους, αλλά με παραθεριστικές κατοικίες) Λιθί-Λιμένας με αρκετά μεγάλο μώλο στην αριστερή του (δυτική) πλευρά. Βρίσκεται σε απόσταση 1,5 χιλιόμετρο από το κέντρο του χωριού με ασφαλτοστρωμένο δρόμο. Η είσοδος του όρμου είναι προς τον βορρά. Οι κάτοικοι του Λιθίου ονομάζονται Λιθονομούσοι (θηλυκό «Λιθονομούσαινες») στη Χίο, και όχι «Λιθούσοι» όπως θα περίμενε κάποιος σε αντιστοιχία με τους κατοίκους των άλλων χωριών (π.χ. Μεστούσοι, Πυργούσοι, κλπ.). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το κοντινό επίνειο, παραπέμπει σε μία άλλη ετυμολογία για την λέξη «Λιθί», πέρα εκείνης που θα μπορούσε να θεωρηθεί προφανής, από το «λίθος». Πραγματικά, με δεδομένο ότι παλαιότερα αναφέρεται η γραφή «Ληθί» με «η», πιθανότατα το όνομα του χωριού προέρχεται από τη φράση «Αληθής Λιμήν».
Οι Λιθονομούσοι, με δεδομένο το σχετικώς άγονο του εδάφους τους, εκτός από τη ναυτιλία στην οποία το νησί τους έχει παράδοση, ασχολούνται πολύ με το ψάρεμα σε βαθμό που τους ανταγωνίζονται μόνο οι κάτοικοι των Μεστών στη δυτική πλευρά της Χίου (αν εξαιρεθεί η βόρεια Χίος). Η διάλεκτός τους είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες της νήσου. Η μόνη καλή ανάμνηση που έχω από το χωριό τους είναι ενός εξαιρετικού αστακού που έπιασαν ανάμεσα στους βράχους της ακτής. Στο Λιθί είναι οι καλύτεροι ψαράδες της Χίου.
Πεθαίνοντας τον Φεβρουάριο 1899 ο Ανδρέας Συγγρός άφησε στη Χίο δωρεά 25.000 λίρες της εποχής και στη γενέτειρά του, το Λιθί, 5.000. Για να διατηρηθεί η μνήμη αυτής της χορηγίας, οι Λιθονομούσοι έγραψαν πάνω στο κτήριο του παλαιού σχολείου τους, όχι μακριά από το καλύβι που έζησε κάποτε ο πατέρας του ευεργέτη, την εξής επιγραφή με μεγάλα γράμματα: «Όσο θα υπάρχει ευγνωμοσύνη πάνω στη γη, η κοινότητα του Λιθίου δε θα ξεχάσει τ’ όνομα του μεγάλου ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού».
Στην απελευθέρωση της Χίου από τους Τούρκους, διεξάγεται μάχη στο Λιθί στις 28 Νοεμβρίου 1912, κατά την οποία πέφτει ηρωικά μαχόμενος ο επικεφαλής πολυμελούς ομάδος ανταρτικού σώματος από την Κρήτη Γεώργιος Πέρρος από την Χώρα Σφακίων.
Ο ενοριακός ναός (η «χωριοεκκλησιά») του Λιθίου τιμάται στο όνομα του Αγίου Γεωργίου.
Στην περιοχή του Λιθίου υπάρχει το μικρό σπήλαιο Συκιά, η ηλικία του οποίου εκτιμάται στα 200 εκατομμύρια χρόνια. Στο εσωτερικό του ανακαλύφθηκε ένας ψευδοσκορπιός, σπάνιο είδος αρθρόποδου, σε απολιθωμένη κατάσταση.
Πηγή: Βικιπαίδεια
