Connect with us

Hi, what are you looking for?

ΑΠΟΨΕΙΣ

«Η Συμβολή των Λογοτεχνών στη μνήμη της Μικρασιατικής Καταστροφής»

Του Βολάκη Κωνσταντίνου

100 χρόνια μνήμης. 

Ένας πόνος μέχρι σήμερα, αγκάθι μυτερό στην ψυχή του κάθε Έλληνα και Ελληνίδας.  

Συνολικά η Μικρασιατική εκστρατεία είχε ως αποτέλεσμα πάνω από 25.000 νεκρούς και τραυματίες στρατιώτες από ελληνικής πλευράς. Πάνω από 1.500.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες των προγόνων τους και να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς.

Αυτά είναι τα ψυχρά λογιστικά νούμερα  σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελ. Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού.

Αλλά πίσω από τα ψυχρά νούμερα κρύβεται η μονάδα, ο άνθρωπος  και εκεί εισχωρεί η λογοτεχνία που βουτά την πένα της στο αίμα και το μετατρέπει σε μελάνη για να καταγράψει τον πόνο του ξεριζωμένου.

Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφερθώ σε συγκεκριμένους συγγραφείς, βέβαια- όπως καταλαβαίνετε- τα ονόματα που θα αναφέρω είναι λιγοστά γιατί δεν μπορώ να κάνω αλλιώς, αλλά σίγουρα είναι ενδεικτικά.

Ο Ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης (Αϊβαλί, 1904-1973) είναι ένας από τους σημαντικούς συγγραφείς της γενιάς του ’30, ο οποίος έζησε την αιχμαλωσία και τον ξεριζωμό.  Στην «Αιολική Γη», ο πρωταγωνιστής του μιλά για τις περιπέτειές του από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Σε άλλο του έργο, στο μυθιστόρημά του «Γαλήνη», περιγράφονται οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες από τη Φώκαια όταν έρχονται να εγκατασταθούν στην Ελλάδα. Στο έργο του «Νούμερο 31328» γίνονται αναφορές στις περιπέτειες που έζησε κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του, ενώ στο «Μικρασία, χαίρε», συγκέντρωσε κείμενά του τα οποία είχαν δημοσιευθεί στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» το 1972. Όπως σημειώνει ο ίδιος: «Στα εφηβικά μου χρόνια η μοίρα μου ήταν να βρεθώ μες στην πύρινη ζώνη της καταστροφής εκείνης. Η ζωή μου συνδέθηκε με αυτά τα συμβάντα που σφράγισαν και τη μοίρα μου ως συγγραφέα: τα περισσότερα βιβλία μου έγιναν χρονικό και αφιέρωμα στο δράμα της Μικρασίας».

Ένας σημαντικός συγγραφέας της ίδιας εποχής είναι ο Κοσμάς Πολίτης  (Αθήνα, 1888-1974). Στο μυθιστόρημα, «Στου Χατζηφράγκου», αναπλάθει την παιδική ηλικία των ηρώων του στη Σμύρνη, και τη δραματική αλλαγή της ζωής τους κατά τη διάρκεια του πολέμου και αργότερα με τον ξεριζωμό.

Ο Στρατής Δούκας (Αϊβαλί, 1895-1983) έγραψε την εξαιρετική νουβέλα «Η ιστορία ενός αιχμαλώτου». Εκεί αφηγείται μια αληθινή ιστορία ενός τουρκόφωνου Έλληνα, ο οποίος είχε συλληφθεί αιχμάλωτος, και αφού απέδρασε για να σωθεί, προσποιήθηκε τον Τούρκο.  

Γνωστή σε όλους είναι η Διδώ Σωτηρίου (Αϊδίνι, 1911-2004), το έργο της οποίας είναι πολυμεταφρασμένο και στα τουρκικά. Στο πιο δημοφιλές, τα «Ματωμένα χώματα», η ιστορία εκτυλίσσεται γύρω από το πρόσωπο του Μανώλη Αξιώτη, ενός νεαρού που έχει μεγαλώσει στο Κιρκιτζέ. Στο μυθιστόρημά της «Μέσα στις φλόγες», ένα ταξίδι στη Σμύρνη το καλοκαίρι του 1918 θα γίνει η αφετηρία μιας καινούργιας ζωής για τη μικρή ηρωίδα και την οικογένειά της. Η καινούργια πατρίδα της είναι αφιλόξενη και οι άνθρωποι εχθρικοί. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον είναι αναγκασμένη να επιβιώσει η ηρωίδα.

Ο γνωστός διηγηματογράφος Γιώργος Ιωάννου (1927-1985). Στο διήγημά του «Στου Κεμάλ το σπίτι», περιγράφει τη συγκίνηση μιας Τουρκάλας που επισκέπτεται την οικογένεια, η οποία κατοικεί σ’ ένα παλιό σπίτι δίπλα σ’ εκείνο στο οποίο είχε ζήσει τα πρώτα παιδικά του χρόνια ο Κεμάλ Ατατούρκ. 

Αξίζει να αναφερθεί και το βιβλίο «Συναξάρι του Ανδρέα Κορδοπάτη», του Θανάση Βαλτινού (Καστρί Κυνουρίας, 1932), στον οποίο γίνονται αναφορές στη Μικρασιατική Καταστροφή. 

Ξεχωριστή είναι και η περίπτωση του ποιητή Γιώργου Σεφέρη (Σμύρνη, 1900-1971). Σε πολλά του ποιήματα διακρίνεται η νοσταλγία για την πατρίδα που χάθηκε καθώς και τα επακόλουθα του πολέμου, η πίκρα και η δυστυχία.

Νεώτεροι συγγραφείς που δεν έζησαν τον όλεθρο της καταστροφής του Μικρασιατικού ελληνισμού ασχολήθηκαν σε μυθιστορηματική αφήγηση να γράψουν για το θέμα της Μικρασίας αλλά δεν έχουν την φλόγα του βιώματος και της πραγματικότητας με αποτέλεσμα, να καταλήγουν σε ένα βιβλίο με έντονα ερωτικά στοιχεία πασπαλισμένα με  περιγραφές και άρωμα ανατολής.

Θα ήταν αδύνατο από αυτό το τόσο μεγάλο γεγονός  να μείνει ανεπηρέαστη και η ξένη λογοτεχνία. Νεώτεροι και παλιότεροι συγγραφείς ακούμπησαν την πέννα τους στο χαρτί για την μικρασιατική καταστροφή του 1222.

Ενδεικτικά θα αναφερθώ σε δύο μεγάλα ονόματα ξένων συγγραφέων από τα πολλά που υπάρχουν που η συγγραφή τους άπτεται της ιστορικής αλήθειας έχοντας αποποιηθεί τα λογοτεχνικά μυθεύματα. 

Ο διπλωμάτης, δημοσιογράφος, πεζογράφος και ποιητής, Τζορτζ Χόρτον ήταν πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη την περίοδο 1911-1917 και στην επίμαχη 1919-1922. Γράφει στο βιβλίο του «Η μάστιγα της Ασίας» για την καταστροφή της Σμύρνης : «Ήμουν αυτόπτης μάρτυς στην εξέλιξη της δάντειας αυτής τραγωδίας, που όμοιά της δύσκολα θα βρεθεί στην παγκόσμια ιστορία». Το βιβλίο  «Η μάστιγα της Ασίας» κυκλοφόρησε το 1926, προκαλώντας μεγάλη αίσθηση, χαρακτηρίστηκε όμως «ανάρμοστο και απρεπές» από αμερικανικούς διπλωματικούς κύκλους. Και στην Ελλάδα καθυστέρησε η έκδοσή του για να μην δυσαρεστήσουμε τους γείτονές μας Τούρκους.

«Η τελευταία εικόνα από τη δύσμοιρη πόλη της Σμύρνης» γράφει, «χαράχτηκε στη μνήμη μου: τεράστια σύννεφα που ολοένα μεγάλωναν και ανέβαιναν στον ουρανό, μια στενή παραλία σκεπασμένη από ένα τεράστιο ανθρώπινο πλήθος με τη φωτιά στην πλάτη και τη θάλασσα μπροστά του και, αγκυροβολημένος σε μικρή απόσταση, ένας ισχυρός στόλος από διασυμμαχικά πλοία να παρακολουθεί αμέτοχος».

Το κεφάλαιο Η καταστροφή της Σμύρνης (Σεπτέμβριος 1922) στο βιβλίο του Τζορτζ Χόρτον, ξεκινά ως εξής:
«Ο Μουσταφά Κεμάλ αποφάσισε να καταστρέψει ολοκληρωτικά και αμετάκλητα τον χριστιανισμό στη Μικρά Ασία» .
Τεράστια εντύπωση   προκαλεί το παρακάτω περιστατικό που αναφέρει ο Τζορτζ Χόρτον:
“Ο δόκτωρ Μέρφι ήταν απόστρατος στρατιωτικός χειρουργός που είχε υπηρετήσει στις Ινδίες. Ζούσε στον Μπουρνόβα με τις δύο κόρες του. Ήταν ένας ηλικιωμένος άνθρωπος με εξαιρετική στρατιωτική υπηρεσία. Ο  Βρετανός πρόξενος, μου αφηγήθηκε ότι οι Τούρκοι μπήκαν στο σπίτι του Μέρφι και είπαν στον γιατρό να μην φοβάται, δεν επρόκειτο να κάνουν κακό σε κανέναν.  Είχαν έλθει απλώς για να βιάσουν τις γυναίκες (sic)”.
Οι κόρες του Μέρφι ήταν κρυμμένες. Οι Τούρκοι άρπαξαν μια νεαρή και όμορφη υπηρέτρια, την οποία βίασαν, αφού χτύπησαν στο κεφάλι με τα όπλα τους τον δόκτορα Μέρφι τον οποίο και κλότσησαν, καθώς προσπάθησε να τους αποτρέψει. 

Αφού πραγματοποίησαν τον φρικτό σκοπό τους, έφυγαν. Ο δόκτωρ Μέρφι πέθανε από τα τραύματά του …

Ένας πασίγνωστος συγγραφέας τιμημένος με Νόμπελ λογοτεχνίας το 1953 που ασχολήθηκε με την Μικρασιατική καταστροφή είναι ο Έρνεστ Χεμινγουέι . Ας δούμε Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις πύρινες ανταποκρίσεις και τα λογοτεχνικά κείμενα του νομπελίστα συγγραφέα  που σχετίζονται με τη Μικρασιατική καταστροφή, και τον ξεριζωμό από την Κωνσταντινούπολη με την ανταλλαγή των πληθυσμών που σαν πολεμικός ανταποκριτής της Τορόντο Σταρ σε ηλικία μόλις 20 ετών την περιέγραψε στην Ευρώπη και την Αμερική. Το έτος 1925 εκδίδει το λογοτεχνικό βιβλίο του «Στην προκυμαία της Σμύρνης».

«Το χειρότερο, είπε, ήταν οι γυναίκες με τα νεκρά παιδιά. Δε μπορούσαμε να τις πείσουμε να μας δώσουν τα πεθαμένα παιδιά τους. Είχαν τα παιδιά τους, νεκρά ακόμα και έξι μέρες, αλλά δεν τα εγκατέλειπαν. Δε μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Τελικά έπρεπε να τους τα πάρουμε με τη βία».

Στην έκδοση της 20ής Οκτωβρίου 1922 γράφει:

«Ο άντρας σκεπάζει με μια κουβέρτα την ετοιμόγεννη γυναίκα του πάνω στον αραμπά για την προφυλάξει από τη βροχή. Εκείνη είναι το μόνο πρόσωπο που βγάζει κάποιους ήχους (από τους πόνους της γέννας). Η μικρή κόρη τους την κοιτάζει με τρόμο και βάζει τα κλάματα. Και η πομπή προχωρά…

Δεν ξέρω πόσο χρόνο θα πάρει αυτό το γράμμα να φτάσει στο Τορόντο, αλλά όταν εσείς οι αναγνώστες της “Σταρ” το διαβάσετε να είστε σίγουροι ότι η ίδια τρομακτική, βάναυση πορεία ενός λαού που ξεριζώθηκε από τον τόπο του θα συνεχίζει να τρεκλίζει στον ατέλειωτο λασπωμένο δρόμο προς τη Μακεδονία».

Ο Χεμινγουέι  ξέρει ότι 1.250.000 Έλληνες διώχτηκαν από τα σπίτια τους με την ανταλλαγή των πληθυσμών: 

«Ό,τι και να πει κανείς για το πρόβλημα των προσφύγων στην Ελλάδα δεν πρόκειται να είναι υπερβολή.

Ένα φτωχό κράτος με μόλις 4 εκατομμύρια πληθυσμό πρέπει να φροντίσει για άλλο ένα τρίτο των κατοίκων. Και τα σπίτια που άφησαν οι Μουσουλμάνοι που έφυγαν δεν επαρκούν σε τίποτα, χώρια η διαφορά στο επίπεδο κουλτούρας που είχαν συνηθίσει οι Έλληνες στην Κωνσταντινούπολη».

  • Σε μια άλλη ανταπόκρισή του στην «Toronto Star», 14 Νοέμβρη 1922 γράφει:

«Βρίσκομαι σε ένα άνετο τρένο, αλλά με τη φρίκη της εκκένωσης της Θράκης, όλα μου φαίνονται απίστευτα. Έστειλα τηλεγράφημα στη “Σταρ” από την Αδριανούπολη. Δεν χρειάζεται να το επαναλάβω. Η εκκένωση συνεχίζεται…. Ψιχάλιζε. Στην άκρη του λασπόδρομου έβλεπα την ατέλειωτη πορεία της ανθρωπότητας να κινείται αργά στην Αδριανούπολη και μετά να χωρίζεται σ’ αυτούς που πήγαιναν στη Δυτική Θράκη και τη Μακεδονία. .. Δε μπορούσα να βγάλω από το νου μου τους άμοιρους ανθρώπους που βρίσκονταν στην πομπή γιατί είχα δει τρομερά πράγματα σε μια μόνο μέρα.  

«Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού ήταν μια θλιβερή υπόθεση, αλλά δε χρειάζεται να κατηγορούμε γι’ αυτό τον απλό Έλληνα φαντάρο. Ακόμα και όταν γίνονταν εκκενώσεις περιοχών οι Έλληνες δρούσαν ως πραγματικοί στρατιώτες. Ο Κεμάλ θα είχε μεγάλο πρόβλημα αν ήταν να τους αντιμετωπίσει στη Θράκη».

Και τελειώνει με μια πρόταση που δεν θα την έγραφε ποτέ ένας απλός δημοσιογράφος αν δεν είχε μέσα του το ταλέντο του μεγάλου νομπελίστα συγγραφέα: 

«Όλη μέρα περνούν δίπλα μου, λεροί, εξαντλημένοι, αξύριστοι, ανεμοδαρμένοι στρατιώτες που βαδίζουν στη γκρίζα γυμνή ύπαιθρο της Θράκης.

Χωρίς μπάντες, χωρίς ανθρωπιστικές οργανώσεις να τους ανακουφίσουν, χωρίς τόπο να ξαποστάσουν, παρά γεμάτοι ψείρες, με βρώμικες κουβέρτες και κουνούπια όλη τη νύχτα. Είναι οι τελευταίοι από αυτό, που ήταν κάποτε η δόξα της Ελλάδας. Κι αυτό είναι το τέλος της δεύτερης πολιορκίας της Τροίας» (Toronto Star, 3 Νοεμβρίου 1922).

Σε ένα από τελευταία του άρθρα από την Τουρκία στην «Τορόντο Σταρ» γράφει:

«Ποιος θα θρέψει τόσο πληθυσμό; Κανένας δεν το ξέρει και μέσα στα επόμενα χρόνια ο χριστιανικός κόσμος θα ακούει μια σπαρακτική κραυγή που ελπίζω να φτάσει και ως τον Καναδά: “Μην ξεχνάτε τους Έλληνες!”».

Η κραυγή του Χεμινγουέι έχει επί τέλους φτάσει όχι μόνο στον Καναδά, αλλά και σε όλο τον κόσμο.

Η κραυγή του Νομπελίστα έφθασε, η δικαίωση όμως ακόμη δεν ήρθε. 

Μην ξεχνάμε.

Τυχερός όποιος διδάχτηκε ιστορία. 

Ας θυμηθούμε  τι είπε  στους μαθητές του ο Κωνσταντινουπολίτης καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου Νεοκλής Σαρρής:  «Η Τουρκία δεν έχει ιστορία, αλλά ποινικό μητρώο».

Κυρίες και κύριοι, πριν σας ευχαριστήσω θα ευχηθώ: Οι λογοτέχνες από εδώ και πέρα να μην βρίσκουν θέμα  να γράψουν για πόλεμο και όποιος λογοτέχνης θελήσει να γράψει να μην βρίσκει μελάνη σε όλη την Γη.

Σας ευχαριστώ

*(Η ομιλία έγινε στο Ομήρειο πνευματικό Κέντρο στις 8/10/2022 στην ημερίδα που διοργάνωσε ο Δήμος Χίου με τον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός»)

 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

ΧΙΟΣ

Μηταράκης: Πιο αισιόδοξος μετά την επίσκεψη του κ. Ταχιάου  Ταχιάος: Όλοι οι φορείς της Χίου να συμπράξουν στην εκτέλεση των έργων Επίσκεψη στα μεγάλα...

ΧΙΟΣ

Επιστολή προς τον Υπουργό Υποδομών & Μεταφορών κ. Ταχιάο έστειλε ο Δικηγορικός Σύλλογος Χίου με αφορμή την επίσκεψή του στο νησί της Χίου. Αναλυτικά...

ΧΙΟΣ

Ξεκάθαρο μήνυμα προς τους  εργολάβους  ότι η Κυβέρνηση δεν πρόκειται να επιτρέψει πλέον καμία ολιγωρία στα υπό εκτέλεση έργα στο νησί της Χίου, έστειλε...

ΧΙΟΣ

Σε συνέχεια των επιτυχημένων δεντροφυτεύσεων που πραγματοποιήθηκαν το περασμένο τρίμηνο, το Κοινωφελές Ίδρυμα “Μαρία Τσάκος”– Διεθνές Κέντρο Ναυτικής Έρευνας και Παράδοσης, προχωρά στην τέταρτη...

Advertisement