Γράφει ο Κωνσταντίνος Βολάκης
Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες γράφουν ποίηση. Αυτό φαίνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που πλημμυρίζουν από «ποιήματα» που αναρτώνται καθημερινά ουκ ολίγα. Δυστυχώς πολύ λίγα είναι αξιόλογα έως καλά. Τα περισσότερα προέρχονται από προσωπικές τραυματικές εμπειρίες και είναι εντελώς αδιάφορα για τον αναγνώστη. Ίσος να ήταν χρήσιμα για κάποιον ψυχολόγο. Αυτά τα κείμενα κραυγής που προέρχονται από έρωτα, απόρριψη, χωρισμό, παράφορο έρωτα, στέρηση και άλλων ψυχικών μεταβολών εκφάνσεις λόγω άγνοιας και ελλιπούς ποιητικής παιδείας οι νεόκοποι «ποιητές» τα ονομάζουν «ποιήματα» και τον εαυτό τους τολμούν να τον ονομάσουν ανερυθρίαστα «ποιητή». Ο χώρος της λογοτεχνίας είναι ανοικτός σε όλους αλλά όπως κάθε μορφή τέχνης έχει κανόνες.
Είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τον ορισμό της «Τέχνης» με ακρίβεια. Η Τέχνη καθ’ αυτή, δεν έχει σαφή και προκαθορισμένα όρια, υπόκειται σε κανόνες, μα δε μπαίνει σε καλούπια.
Άλλωστε αυτή ακριβώς η ιδιαιτερότητά της είναι που μάς συναρπάζει και δημιουργεί εύκολα ποιήματα και ποιητές. Ο όρος «Τέχνη» υποδηλώνει τη δημιουργία, την αέναη κίνηση, την εξέλιξη. Μέρος της Τέχνης αποτελεί βέβαια κι η Λογοτεχνία, που έχει ως παρακλάδι της την Ποίηση.
Αναπόσπαστο κομμάτι της Τέχνης, δε θα μπορούσε ούτε κι η ποίηση να διαφύγει αυτής της γενικότερης εξέλιξης.
Η έναρξη της ποιητικής δημιουργίας στη νεότερη Ελλάδα, σηματοδοτείται με την παραδοσιακή ποίηση, απόληξη της οποίας είναι η μοντέρνα (σύγχρονη) ποίηση. Καθεμιά διαθέτει την αξία της και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, τα οποία θα αναλυθούν στη συνέχεια.
Όπως προαναφέρθηκε, η παραδοσιακή ποίηση προϋπήρξε της μοντέρνας, καθώς η δεύτερη αποτελεί τη μετεξέλιξή της. Η μετάβαση αυτή δε συνέβη απότομα, καθώς είχε προετοιμαστεί σταδιακά από κάποιους ποιητές (Καβάφης, Καρυωτάκης), που χωρίς να είναι «νεωτερικοί», παραμέρισαν στο έργο τους όλα σχεδόν τα παραδοσιακά στοιχεία.
Σε ό,τι αφορά τα χαρακτηριστικά των δύο ειδών θα μπορούσαμε να πούμε ότι την ειδοποιό διαφορά μεταξύ τους αποτελεί το γεγονός ότι η παραδοσιακή ποίηση σέβεται τους κανόνες του μέτρου, της ομοιοκαταληξίας και της λογικής αλληλουχίας των νοημάτων.
Αντιθέτως, στη μοντέρνα ποίηση παρατηρείται η τάση της κατάργησης ή και η παντελής απουσία του μέτρου, της ομοιοκαταληξίας και των νοημάτων. Η πρώτη λοιπόν υπόκειται σε κανόνες, ενώ η δεύτερη αναιρεί τους κανόνες.
Χαρακτηριστικά παραδοσιακής ποίησης
Ειδικότερα, στην παραδοσιακή ποίηση υπάρχει πάντοτε ο ίδιος αριθμός στίχων σε κάθε στροφή, οι οποίοι διαθέτουν συγκεκριμένο αριθμό συλλαβών και είναι μεταξύ τους ομοιοκατάληκτοι. Ο λόγος είναι φροντισμένος. Χρησιμοποιείται το ποιητικό λεξιλόγιο, καθώς τεχνηέντως αποφεύγεται η χρήση των καθημερινών λέξεων (αντιποιητικές λέξεις) όπως και καθετί που παραπέμπει στον πεζό λόγο, ενώ το ποίημα βρίθει σχημάτων λόγου.
Επιπρόσθετα έχουμε τη λογική ανάπτυξη του αρχικού συλλογισμού, αφού ο τρόπος που παρουσιάζονται τα νοήματα είναι σαφής, ενώ το θέμα είναι άμεσα συνυφασμένο με τον προϊδεαστικό τίτλο του ποιήματος. Η χρήση των σημείων στίξης και της ορθής σύνταξης είναι αυστηρή, όπως κι ο σεβασμός στο μέτρο, καθώς υπάρχει λυρικότητα στον λόγο.
Έτσι το ποίημα υπηρετεί πιστά τον στόχο του: την αισθητική απόλαυση, την τέρψη του αναγνώστη, σεβόμενο πάντοτε τους ανωτέρω κανόνες.
Χαρακτηριστικά μοντέρνας ποίησης
Στον αντίποδα, η μοντέρνα ποίηση έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την αμφισβήτηση κάθε κανόνα. Ο στίχος γίνεται ελεύθερος (αυτόματη γραφή), ενώ καταργούνται η ομοιοκαταληξία, το μέτρο κι ο ορισμένος αριθμός συλλαβών. Ο λόγος προσεγγίζει περισσότερο τον πεζό (χρήση καθημερινού/ απλού λεξιλογίου) και οι λέξεις συνδυάζονται μεταξύ τους με πρωτοτυπία, καθώς ορισμένες είναι φαινομενικά αταίριαστες. Συν τοις άλλοις κυριαρχούν οι συνειρμοί κι οι φράσεις γίνονται πολύσημες κι ελλειπτικές, ενώ καταργείται κάθε λογική νοηματική αλληλουχία, αφού το κεντρικό θέμα παραμένει κρυφό ή υπονοείται εμμέσως. Ο αναγνώστης πρέπει να το ανακαλύψει μόνος του, να το αισθανθεί κι όχι απαραίτητα να το αντιληφθεί. Η λυρικότητα της παραδοσιακής ποίησης απουσιάζει, καθώς εδώ δίνεται έμφαση στη δραματικότητα. Για το σκοπό αυτό επιστρατεύονται τολμηρές μεταφορές κι εικόνες. Η στίξη γίνεται χαλαρή, χρησιμοποιείται αναπάντεχα ή δεν υφίσταται καθόλου. Όσον αφορά στον τίτλο συχνά γίνεται προβληματικός, καθώς κατ’ ουσίαν είναι νοηματικά ανενεργός. Τέλος τα εξωραϊστικά στοιχεία και το φροντισμένο ύφος εγκαταλείπονται, διότι ορισμένες ιδέες και συναισθήματα είναι αδύνατο να εκφραστούν ακολουθώντας τους αυστηρούς κανόνες που διέπουν τη μοντέρνα ποίηση. Σχηματικά θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τις διαφορές παραδοσιακής- μοντέρνας ποίησης στα ακόλουθα σημεία:
Παραδοσιακή ποίηση – χαρακτηριστικά
Υπάρχει πάντοτε ο ίδιος αριθμός στίχων σε κάθε στροφή, οι οποίοι διαθέτουν συγκεκριμένο αριθμό συλλαβών και είναι μεταξύ τους ομοιοκατάληκτοι.
Ο λόγος είναι φροντισμένος. Χρησιμοποιείται το ποιητικό λεξιλόγιο, καθώς τεχνηέντως αποφεύγεται η χρήση των καθημερινών λέξεων (αντιποιητικές λέξεις) όπως και καθετί που παραπέμπει στον πεζό λόγο, ενώ το ποίημα βρίθει σχημάτων λόγου.
Επιπρόσθετα έχουμε τη λογική ανάπτυξη του αρχικού συλλογισμού, αφού ο τρόπος που παρουσιάζονται τα νοήματα είναι σαφής, ενώ το θέμα είναι άμεσα συνυφασμένο με τον προϊδεαστικό τίτλο του ποιήματος.
Η χρήση των σημείων στίξης και της ορθής σύνταξης είναι αυστηρή, όπως κι ο σεβασμός στο μέτρο, καθώς υπάρχει λυρικότητα στο λόγο.
Έτσι το ποίημα υπηρετεί πιστά το στόχο του: την αισθητική απόλαυση, την τέρψη του αναγνώστη, σεβόμενο πάντοτε τους ανωτέρω κανόνες.
Ακολουθούν δύο παραδείγματα από την παραδοσιακή και την μοντέρνα ποίηση:
Ιωάννης Πολέμης – Παραδοσιακή ποίηση.
Τι είναι η πατρίδα μας;
Τι είναι η πατρίδα μας; Μην είν’ οι κάμποι;
Μην είναι τ’ άσπαρτα ψηλά βουνά;
Μην είναι ο ήλιος της, που χρυσολάμπει;
Μην είναι τ’ άστρα της τα φωτεινά;
Μην είναι κάθε της ρηχό ακρογιάλι
και κάθε χώρα της με τα χωριά;
κάθε νησάκι της που αχνά προβάλλει,
κάθε της θάλασσα, κάθε στεριά;
Μην είναι τάχατε τα ερειπωμένα
αρχαία μνημεία της χρυσή στολή
που η τέχνη εφόρεσε και το καθένα
μια δόξα αθάνατη αντιλαλεί;
Όλα πατρίδα μας! Κι αυτά κι εκείνα,
και κάτι που ‘χουμε μες την καρδιά
και λάμπει αθώρητο σαν ήλιου αχτίνα
και κράζει μέσα μας: Εμπρός παιδιά!
Γιάννης Ρίτσος – Μοντέρνα ποίηση
«ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ»
Πριν από εσένα ήσουν εσύ; Έξω στο δρόμο δεν
περνάει κανένας.
Το φως του δωματίου πέφτει κάθετα
τονίζοντας τα ζυγωματικά, σβήνοντας το σαγόνι
μέσα στην ίδιαν απορία: «υπήρξαμε;».
Έτσι πέταξα το ποτήρι απ΄ το παράθυρο.
Έτσι άκουσα τουλάχιστον κάτω στο πεζοδρόμιο
τον κρότο: «υπάρχουμε».
