Από τη Στήλη «Μαστιχοχωρούσικα Νέα» του Μιχάλη Κανάριου
Η Χίος είναι ένας τόπος μεγάλης αξίας, του οποίου οι κάτοικοι, ακόμα και σε εποχές ξένης κατοχής, δεν έπαψαν να παράγουν πλούτο, γεγονός που τους άνοιγε τους ορίζοντες στον κόσμο.
Έτσι, η μεγάλη ανάπτυξη της τοπικής υφαντουργίας, που πήρε μεγάλες διαστάσεις την περίοδο της γενοβέζικης κατάκτησης (1346-1566), αποτυπώνεται στα πτυχωτά «φουστάνια» των Μαστιχοχωρίων, ενδύματα που μέσα στους αιώνες γίνονται φορείς των αγροτικών και οικονομικών εξελίξεων και αντικείμενο μελέτης της ιστορίας του νησιού.
Στα Μαστιχοχώρια έχουμε δύο βασικούς τύπους γυναικείας φορεσιάς, έναν στο Πυργί και έναν στην Καλαμωτή. Και στα δύο χωριά υπάρχει η παρουσία του κοντού λευκού πτυχωτού φουστανιού, έτσι όπως το γνωρίζουμε από τις μουσειακές συλλογές.
Υπάρχει, όμως, και ένας τρίτος τύπος ενδύματος, λιγότερο γνωστός, στα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια, που, παρότι διατηρεί στην ονομασία του τον όρο «φουστάνι» ή «κοντό», δεν είναι φουστάνι αλλά ένα αμάνικο ζακέτο, δηλαδή ένα γιλέκο. Η πτύχωσή του βρίσκεται στο πίσω μέρος της πλάτης, θυμίζει μάλιστα το λεγόμενο και «σαμαράκι», τη συγκεντρωμένη πτύχωση που βρίσκουμε στην πλάτη του φουστανιού από το Πυργί, γι’ αυτό πιθανόν αποτελεί εξέλιξή του. Δηλαδή, στο πέρασμα των χρόνων αυτός ο τύπος ενδυμασίας από το Πυργί εξελίσσεται, το κάτω τμήμα του φουστανιού αποκόπτεται, φεύγει, και μένει μόνο το επάνω τμήμα, διατηρώντας ως ανάμνηση την ονομασία, που συνδέεται με το αρχικό του σχήμα.
Τα φουστάνια που διασώθηκαν στη Χίο πιστεύουμε ότι είναι πράγματι ο τύπος του φουστανιού που φορέθηκε και γνωρίζουμε γι’ αυτές κυρίως μέσα από τις γκραβούρες και από τους περιηγητές. Γιατί μπορεί τα φουστάνια αυτά να απηχούν φόρμες της ιταλικής Αναγέννησης, που βεβαίως ήρθαν με τους Γενοβέζους, αλλά ακόμα και όταν έρχεται η οθωμανική κατάκτηση, η χρήση τους συνεχίζεται. Γιατί η ταυτότητα αυτών των φουστανιών στην ουσία συνδέθηκε απόλυτα με το μαστίχι, το στοιχείο που καθορίζει τα πάντα στην ιστορία του νησιού. Είναι ο λόγος που όταν οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν το νησί δεν αναγκάζουν τους κατακτημένους να αλλάξουν τα ενδυματολογικά τους πρότυπα, δίνοντάς τους μάλιστα μια σειρά από προνόμια.
Οι Οθωμανοί συνήθως επέβαλλαν τα δικά τους ενδυματολογικά πρότυπα στους λαούς που κατακτούσαν, σε αντίθεση με τους Βενετούς στην Κρήτη ή τους Γενουάτες. Προφανώς, επειδή στη Χίο μπορούν να διαχειριστούν το μαστίχι, δίνουν προνόμια στους κατοίκους, και ένα από αυτά ήταν η διατήρηση του τρόπου ένδυσης τους, όπως είχε διαμορφωθεί στα χρόνια της γενοβέζικης κατάκτησης το 1346.
Όταν καταφθάνουν οι Γενοβέζοι, γίνεται εποικισμός και οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις, οι αρχόντισσες της Χώρας, πράγματι μιμούνται τις Γενοβέζες αρχόντισσες ως προς τον τρόπο της ένδυσης. Μόνο που τις μιμούνται παθητικά, δηλαδή αναπαράγουν τα ποδήρη, μακριά φορέματα με τις βαριές πτυχώσεις της ιταλικής Αναγέννησης, γιατί στην ουσία είναι οι εκπρόσωποι της αργόσχολης τάξης. Δεν χρειάζεται να έχουν ενδύματα που θα τους βοηθούν στις καθημερινές τους δουλειές.
Τα κατώτερα στρώματα, από την άλλη, εργάζονται καθημερινά πολύ σκληρά σε αγροτικές εργασίες. Δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιούν βαριά υφάσματα, μεταξωτές στόφες με υφασμένα διακοσμητικά μοτίβα. Έχουν όμως ως πρώτη ύλη το βαμβάκι, από το οποίο, όταν το περνούν στον αργαλειό, βγάζουν το βαμβακερό πανί – πυκνοϋφασμένο πανί θα το χαρακτήριζα, έναν πρώιμο τύπο του τζιν υφάσματος.
Αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να κάνουν ένα φουστάνι το οποίο στο πάνω τμήμα είναι αρκετά εφαρμοστό και στο κάτω τμήμα μπορεί είτε να αναπτυχθούν πτυχώσεις ολόγυρα –το παράδειγμα της Καλαμωτής– είτε αυτές να συγκεντρωθούν στο πίσω μέρος της πλάτης, βλέπε το παράδειγμα από το Πυργί. Επίσης, τα φουστάνια είναι κοντά, για να μπορούν οι εργαζόμενες γυναίκες να κινούνται με ευκολία στον χώρο της καθημερινότητάς τους.
Κατά την οθωμανική περίοδο αλλάζουν κάποια πράγματα. Το κοντό αμάνικο ζακέτο πιθανολογούμε ότι είναι η εξέλιξη του αρχικού τύπου του δέκατου έκτου αιώνα, δηλαδή το «φουστάνι» στο Πυργί που έχει συγκεντρωμένη όλη την πτύχωση στο πίσω μέρος της πλάτης. Και στο Πυργί και στην Καλαμωτή έχουμε λευκό φουστάνι. Όταν αυτό εξελίσσεται, φτάνοντας στον δέκατο ένατο αιώνα, κονταίνει και άλλοτε διατηρεί το λευκό του χρώμα και άλλοτε γίνεται χρωματιστό.
Η μεταξουργία στη Χίο είχε μια τρομερή δυναμική, γιατί ήταν οργανωμένη όχι μόνο σε βιοτεχνικό επίπεδο αλλά και σε οικοτεχνικό, και το πολύ σημαντικό είναι ότι το εργατικό δυναμικό εξειδικεύεται και κατανέμεται γεωγραφικά σε συγκεκριμένα χωριά. Δηλαδή εκεί όπου έχω τον έναν τύπο φουστανιού, στην Καλαμωτή, οι ντόπιοι εξειδικεύονται στη μεταξουργία, όπως και στα υπόλοιπα Μαστιχοχώρια και στη βόρεια πλευρά, στη Βολισσό.
Οι ενδυματολογικές μεταβολές στην παραδοσιακή κοινωνία γίνονται με πολύ αργά βήματα, γιατί το ένδυμα συνδέεται απόλυτα με την ταυτότητά της. Την τοπική ταυτότητά της, ως κώδικα επικοινωνίας, ας πούμε, που ενημερώνει τα άτομα από άλλο χωριό ή άλλη περιοχή για τον τόπο καταγωγής της γυναίκας που φοράει μια συγκεκριμένη φορεσιά. Στα τέλη του δέκατου ενάτου αιώνα τα φουστάνια αποκτούν το τελικό τους σχήμα, παγιώνεται η φόρμα τους, ενώ στις αρχές του εικοστού χάνουν τη λειτουργικότητά τους. Μέχρι και το 1920-1960 υπάρχουν στα χωριά γυναίκες που φοράνε τη φορεσιά τους. Από κει και πέρα, έρχεται η δυτικότροπη μόδα και κυριαρχούν οι νέες ενδυματολογικές συνήθειες και για τις Μαστιχοχωρίτισσες. Έτσι, η Χίος περνάει στη νεότερη ιστορία με σημαντικά απομεινάρια της τα πτυχωτά φουστάνια πάνω σε αναγεννησιακά πρότυπα.
*Αποσπάσματα από το άρθρο που δημοσιεύθηκε στην έντυπη LIFO
Παραδοσιακές γυναικείες φορεσιές στο Πυργί
