Του Μιχάλη Κανάριου
Τα Αρμόλια βρίσκονται 20 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από την πόλη της Χίου και αποτελούν το κεντρικό σταυροδρόμι για τα νότια χωριά.Πρόεδρος της Κοινότητας είναι ο Κυριάκος Γιαγκουδάκης.
Στη θέση Λαγκάδι βρίσκεται η Μονή Βρετού που ιδρύθηκε στο τέλος του 18ου αιώνα και στεγάστηκε το πρώτο Δημοτικό Σχολείο κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας και εξυπηρετούσε ολόκληροι την περιοχή των Μαστιχοχωρίων, με την ονομασία ΔΑΣΚΑΛΕΙΟ το οποίο διατηρήθηκε για λίγο καιρό.
Ονομασία
Όπως γράφει ο Στέφανος Δ. Καββάδας στο βιβλίο του «Αρμολούσικα», το όνομα του χωριού είναι αρχαίο και μας επιτρέπει να υπολογίσουμε την εποχή του συνοικισμού των κατοίκων του με εικασίες. Από τις υπάρχουσες ετυμολογίες, βασική λέξη είναι η γη, ως δεύτερο συνθετικό του ονόματος, ενώ υπάρχει αμφιβολία για το πρώτο συνθετικό.
Σύμφωνα με μελετητές όπως οι Κωνσταντίνος Άμαντος και Στυλιανός Βίος, η ονομασία Αρμόλια δηλώνει την αρμοζόμενη γη, δηλαδή το χώμα, πού επιτρέπει να το αρμόσουμε και συνεπώς την κατάλληλη γη για την αγγειοπλαστική, η οποία εξασκείται από αιώνες στο χωριό. Κατά τον Καββάδα, σε αυτό συνηγορεί και ο μεγάλος αριθμός αγγείων οικιακής και επαγγελματικής χρήσης, τα όποια βρέθηκαν σε γειτονικές τοποθεσίες, καθώς και ο αριθμός κεραμίδων-κτερισμάτων στους τάφους που ανακαλύφθηκαν εκεί.
Γενικά και ιστορικά στοιχεία
Ο οικισμός είναι κτισμένος σε υψόμετρο 90 μέτρων και βρίσκεται 20 χλμ νοτιοδυτικά από την πόλη της Χίου αποτελώντας το κύριο πέρασμα στον δρόμο για το νότιο μέρος του νησιού. Τα Αρμόλια συγκαταλέγονται μεταξύ των Μαστιχοχωρίων της Χίου και αποτελούν από αιώνες παραδοσιακό κέντρο αγγειοπλαστικής, σε βαθμό που η ονομασία Αρμολούσης επικράτησε να προσδιορίζει στη Χίο πέρα από τον κάτοικο του χωριού και κάθε άτομο που ασχολείται με το συγκεκριμένο επάγγελμα. Επιπλέον, τα Αρμόλια αποτελούν ένα από τα χωριά της Χίου που διατηρούν και στη σημερινή εποχή στοιχεία από τα πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών οικισμών του νησιού.
Το 1831, με βάση τα στοιχεία της γενικής συνέλευσης των αντιπροσώπων των Μαστιχοχωριτών, στα Αρμόλια ζούσαν 56 οικογένειες, ενώ ο ίδιος αριθμός παρουσιάζεται και σε έτερη εκτίμηση που χρονολογείται στα μέσα της δεκαετίας του 1860. Περίπου μισό αιώνα αργότερα, στατιστικά στοιχεία της Μητρόπολης Χίου, όπως αυτά παρουσιάστηκαν από τον Κωνσταντίνο Άμαντο, αναφέρουν πως κατά το σχολικό έτος 1909-1910 στα Αρμόλια λειτουργούσαν 6 σχολικές τάξεις (τέσσερις αρρένων και δύο θηλέων) στις οποίες φοιτούσαν 38 μαθητές και 32 μαθήτριες.
Αξιοθέατα του χωριού είναι ο κεντρικός ναός του Αγίου Δημητρίου και ο ναός της Παναγίας Ευρετούδαινας (διαθέτει ξυλόγλυπτο τέμπλο), ενώ σε κοντινή απόσταση βρίσκονται το κάστρο των Απολύχνων, το οποίο κτίστηκε τον 15ο αιώνα από τον Νικόλαο Ιουστινιάνη, κατά την περίοδο κυριαρχίας της Γένοβας στο νησί και το εξωκκλήσι του Αγίου Νικήτα.
Διοικητικά, λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Χίου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος, τα Αρμόλια ορίστηκαν το 1918 ως έδρα κοινότητας της επαρχίας Χίου. Το 1989 εντάχθηκαν στον νεοσύστατο δήμο Μαστιχοχωρίων, ενώ από το 2011 ανήκουν στον διευρυμένο δήμο Χίου.
Στα Αρμόλια γεννήθηκε το 1954 ο πολιτικός Ιωάννης Κοσμίδης, ο οποίος διετέλεσε βουλευτής Χίου με τη Νέα Δημοκρατία.
Απογραφές πληθυσμού
| Απογραφή | 1928 | 1940 | 1951 | 1961 | 1971 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 |
| Πληθυσμός | 674[3] | 644[3] | 642[3] | 575[16] | 455 | 440[3] | 528[3] | 611 | 442[2] |
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΡΕΠΟΡΤΑΖ
