Η ικανότητα να αναγνωρίζουμε πρόσωπα είναι σημαντική σε πολλές πτυχές της ζωής μας και ουσιώδης για τις κοινωνικές σχέσεις και διαδράσεις μας. Χάρη σε αυτή αναγνωρίζουμε τους κοντινούς μας ανθρώπους και αντιδρούμε ανάλογα με το ποιον έχουμε απέναντί μας. Για παράδειγμα, ίσως χαιρετίσουμε διαφορετικά έναν φίλο απ’ ό,τι το αφεντικό μας. Ωστόσο, γιατί κάποιοι αναγνωρίζουν πρόσωπα με μεγαλύτερη ευκολία;
Στη μία άκρη του φάσματος υπάρχουν τα άτομα που αναγνωρίζουν με απαράβλητη ευκολία πρόσωπα τα οποία έχουν δει μόνο μια φορά, για ελάχιστο χρονικό διάστημα, πριν από πολύ καιρό (οι λεγόμενοι «super-recognisers», οι «υπέρ-αναγνωριστές»).
Στο άλλο άκρο, βρίσκονται τα άτομα με «προσωπαγνωσία», εκείνοι οι οποίοι δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν πρόσωπα, κάτι που προκαλεί προβλήματα στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις τους. Όσοι έχουν αυτή την «τύφλωση του προσώπου» ίσως να μην το συνειδητοποιήσουν μέχρι την εφηβεία ή και αργότερα.
Για τους περισσότερους από εμάς, η σχετική μας ικανότητα βρίσκεται κάπου στη μέση.
Μπορεί να φαίνεται πως πρόκειται για μεμονωμένη δεξιότητα, όμως οι ψυχολόγοι γνωρίζουν πως εξαρτάται από διάφορες νοητικές διεργασίες που αλληλεπιδρούν με σύνθετους τρόπους.
Πώς να μετρήσουμε την ικανότητα αναγνώρισης προσώπων
Για να την εξετάσουμε σωστά, είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε σε τι συνίσταται. Σημειώνεται πως διαφορετικά τεστ δίνουν διαφορετικά αποτελέσματα.
Ένα από αυτά, η «αντιστοίχιση προσώπων», εξετάζει πόσο καλοί είμαστε στο να αναγνωρίζουμε πρόσωπα αγνώστων. Στον συμμετέχοντα παρουσιάζονται δύο φωτογραφίες προσώπων κι ερωτάται αν ανήκουν στο ίδιο ή σε διαφορετικά άτομα.
Η ικανότητα αντιστοίχισης είναι ιδιαίτερα σημαντική για κάποια επαγγέλματα, όπως όταν πρέπει να πιστοποιηθεί η ταυτότητα κάποιου σε έλεγχο διαβατηρίων.
Ωστόσο, το να είναι κάποιος καλός στην αντιστοίχιση προσώπων, δεν τον κάνει αυτομάτως και «υπερ-αναγνωριστή». Κάποια τεστ αντιστοίχισης δεν είναι τόσο δύσκολα, ώστε να επιτραπεί σε «υπερ-αναγνωριστές» να επιδείξουν τις δυνατότητές τους.
Ας δούμε το Cambridge Face Memory Test https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16169565/) το οποίο εξετάζει την ικανότητα εκμάθησης της αναγνώρισης προσώπων. Αξιολογεί δηλαδή την ικανότητα που έχουμε να μαθαίνουμε και να αναγνωρίζουμε πρόσωπα που δεν γνωρίζουμε.
Κατά τη διάρκεια αυτού του τεστ, απομνημονεύουμε πρόσωπα διαφόρων ατόμων και μετά προσπαθούμε να τα εντοπίσουμε μεταξύ τριών εικόνων, με τη δυσκολία να αυξάνεται προοδευτικά. Οι καλές επιδόσεις σε αυτό το τεστ εξαρτώνται από την ικανότητά μας να διακρίνουμε τις οπτικές διαφορές μεταξύ των προσώπων και να τις απομνημονεύουμε.
Στο τέλος μπορούμε να μετρήσουμε και την ικανότητα αναγνώρισης οικείων προσώπων. Σε αυτή την περίπτωση, αντλούμε υλικό από την αποθηκευμένη μακροπρόθεσμη μνήμη μας.
Μπορεί να είναι μέλη της οικογένειάς μας, φίλοι, ή κάποιος ηθοποιός από την αγαπημένη μας τηλεοπτική σειρά. Τα περισσότερα σχετικά τεστ ζητούν να αναγνωρίσουμε διάσημους είτε από πρόσφατες φωτογραφίες είτε από υλικό προτού γίνουν γνωστοί.
Τι σημαίνουν οι επιδόσεις στις διάφορες δοκιμασίες
Είναι ενδιαφέρον το πώς συνδέονται οι επιδόσεις σε κάποια τεστ. Αν τα πάτε καλά σε μια δοκιμασία αναγνώρισης προσώπου, τότε ίσως είστε καλοί και σε άλλες. Σύμφωνα με ερευνητές, υπάρχουν κάποιοι γενικοί παράγοντες που παίζουν ρόλο στη διαδικασία αναγνώρισης προσώπων (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28077292/), στους οποίους οφείλεται και η συσχέτιση μεταξύ των επιδόσεων σε διαφορετικά τεστ.
Ωστόσο, μπορεί κάποιος να έχει καλές επιδόσεις σε ένα τεστ και να είναι αδύναμος σε άλλο. Για παράδειγμα, αν έχετε πρόβλημα με τη μνήμη εργασίας, ίσως δυσκολεύεστε με την απομνημόνευση νέων προσώπων και την αναγνώριση οικείων∙ όχι, όμως, απαραίτητα και με την αντιστοίχιση προσώπων.
Αν έχετε δυσκολίες με την μακροπρόθεσμη μνήμη, ίσως να μην μπορείτε να ανασύρετε εύκολα την ανάμνηση οικείων προσώπων.
Τέλος, αν έχετε προβλήματα συγκέντρωσης, μπορεί να επηρεάζεται η ικανότητά σας να αναγνωρίζετε πρόσωπα στην καθημερινότητά σας, όχι όμως και στο εργαστήριο, όπου είστε απόλυτα συγκεντρωμένοι.
Καθώς οι μετρήσεις διαφέρουν, πρέπει κάθε φορά να ορίζεται με ακρίβεια το πώς εξάγονται τα συμπεράσματα σχετικά με την ικανότητα των συμμετεχόντων να αναγνωρίζουν πρόσωπα. Δεν υπάρχει ένα μόνο αποδεκτό τεστ και οι ψυχολόγοι θεωρούν πως είναι καλύτερα να χρησιμοποιούνται πολλαπλά τεστ, διερευνώντας τις διαφορετικές πτυχές της ικανότητας αυτής. Κάθε φορά, οι επιδόσεις ενός ατόμου συγκρίνονται με εκείνες ενός μεγάλου δείγματος του γενικού πληθυσμού.
Επιπλέον, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη τι αναφέρει το άτομο σχετικά με την καθημερινότητά του. Κάποιοι ίσως να έχουν φυσιολογικές επιδόσεις στο Cambridge Face Memory Test στο εργαστήριο, αλλά στον δρόμο να δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν φίλους και συγγενείς.
Αντίστοιχα, οι χαμηλές επιδόσεις σε διάφορα τεστ μπορεί να αποτελούν ένδειξη για προσωπαγνωσία, ωστόσο δεν συνιστούν ξεκάθαρη διάγνωση.
Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητη η ανάπτυξη περισσότερων έγκυρων μετρήσεων που θα αντανακλούν τις συνθήκες της πραγματικής ζωής, όπου η διεργασία αυτή είναι πολύ πιο περίπλοκη.Τα περισσότερα τεστ χρησιμοποιούν φωτογραφίες, ενώ στην καθημερινότητα τα πρόσωπα πραγματοποιούν σύνθετες και ανεπαίσθητες κινήσεις.
Για μια πλήρη εικόνα, τα τεστ θα πρέπει να διακρίνουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τα διαφορετικά είδη αδυναμίας αναγνώρισης προσώπων.
