Του Μιχάλη Κανάριου
Η Ελάτα είναι ένα μεσαιωνικό καστροχώρι, χρονολογούμενο από τον 14ο αιώνα, σε απόσταση 23 χλμ. από τη Χώρα. Χτισμένο στις παρυφές του λόφου Μύλος ή Αλώνια, ένα από τα πολλά που υπήρχαν εκεί παλιά και τον έναν αλευρόμυλο.
Πρόεδρος του χωριού είναι ο Γιακουμής Κωνσταντίνος. Οι σημερινοί κάτοικοι του χωριού στην απογραφή του 2021 ήταν 274 άτομα.
Ήταν το κεφαλοχώρι των επτά οικισμών που υπήρχαν στην περιοχή. Χωριού Πηγάδι, όπου υπήρχαν τα σφαγεία όλων των οικισμών, Αγ. Ειρήνη με τα ιαματικά λουτρά, Μαλλός, Μητρόθια, Αλμυρός, Αγ. Παρασκευή.
Ο φόβος της πειρατείας συγκέντρωσε τους κατοίκους όλων των οικισμών στο κεφαλοχώρι που είχε πύργο με 7 πυργόπουλα. Σήμερα, στη θέση του υπάρχει η εκκλησία της Αγ. Τριάδας. Με πρωτοβουλίες του μοναχού Παχώμιου πριν 103 χρόνια γκρεμίστηκε ο Πύργος και κτίστηκε η εκκλησία. Εγκαινιάστηκε στις 8 Σεπτεμβρίου του 1902. Η σκιά στην υπόθεση είναι ότι, όπως φαίνεται από έγγραφα της Κοινότητας, ο Μητροπολίτης Κων/νος Δεληγιάννης ζήτησε χρήματα για να κάνει τα εγκαίνια, αλλά με παρέμβαση του Παχώμιου, κατά κόσμον Κωνσταντίνου Αρελά, δεν χρηματίστηκε τελικά.
Η παράδοση θέλει στον Πύργο να υπήρχαν σφαντά, δηλαδή φαντάσματα. Το αμυντικό σύστημα της περιοχής συμπλήρωναν βίγλες στις παραλίες και τα υψώματα.
Σύμφωνα με τους κατοίκους, η ονομασία του χωριού οφείλεται στο «ελάτε, ελάτε», που φώναζαν στους κατοίκους των γύρω οικισμών να μπουν στο καστροχώρι και τον πύργο, όταν από τις βίγλες τούς ειδοποιούσαν ότι πλησίαζαν πειρατές. Επίσης, η παράδοση θέλει να πιστεύει ότι και οι διάφορες ονομασίες σε εξοχικές περιοχές, δεν είναι τυχαίες και προέρχονται από τα ονόματα των αρχαίων θεών που λατρεύονταν στους συγκεκριμένους χώρους π.χ. Δημητριά, η περιοχή όπου λατρευόταν η θεά Δήμητρα, γι’ αυτό εκεί έως σήμερα καλλιεργούνται μόνο δημητριακά. Αφροδίσι, από τη λατρεία της Αφροδίτης και Αρμοβέσσα από τη λατρεία του θεού Διόνυσου, προστάτη των κρασιών, γι’ αυτό και έως σήμερα υπάρχουν εκεί πολλά αμπέλια.
Τα μικρά σοκάκια του χωριού προσφέρουν στον επισκέπτη μία μοναδική εμπειρία με έντονη την παρουσία του 14ου αιώνα. Έχει ανακηρυχθεί διατηρητέο μνημείο κι η αρχιτεκτονική του προέρχεται από τη Βυζαντινή περίοδο. Τα σπίτια είναι μικρά, κολλητά και σχηματίζουν μία περίμετρο φρουρίου με 7 πύργους.
Πλην της χωριοεκκλησίας της Αγ. Τριάδας, του οικισμού και των πυργόπουλων, υπάρχουν ακόμη η Βυζαντική εκκλησία του Αγ. Γιάννη, παλιά χωριοεκκλησιά του 14ου -15ου αιώνα με ωραίες τοιχογραφίες, αλλά και πάρα πολλά ξωκλήσια, όπως ο Αγ. Μακάριος, που η τοπική παράδοση αναφέρει ότι είναι το πρώτο (;) ξωκλήσι που χτίστηκε στη Χίο.
Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στο παλιό μοναστήρι της Παναγιάς Φανερωμένης, πάνω στο λόφο, 1200 μ. από την παραλία της Αγ. Ειρήνης, με το περίτεχνο σκαλιστό τέμπλο, άριστο δείγμα της Χιώτικης αρχιτεκτονικής.
Οι πολιτιστικοί Σύλλογοι και ο Αθλητικός Σύλλογος στο ποδόσφαιρο δίνουν μια ευχάριστη νότα στην ζωή των κατοίκων. Ο πιο παλιός είναι ο Σύλλογος Ελατούσων Αττικής. Έχει περίπου 50 χρόνια ζωής. Το 1973 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Ελατούσων Νέας Υόρκης «Ο Αγ. Στέφανος».Το 1979 ιδρύθηκε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ελάτας «Γ. Βερίτης» με πρώτο πρόεδρο τον Δ. Αυγουστίδη.