Γράφει ο Νίκος Κ. Χαβιάρας δ.Φ.
Το Σούλι στην Ήπειρο, μαζί με τη Μάνη στο Μοριά και κάποια νησιά, ήταν τα τμήματα του ελληνικού χώρου δεν γνώρισαν σχεδόν ποτέ οθωμανική κυριαρχία. Κατά τον 19ο αιώνα το Σούλι κατελήφθη δύο φορές. Αρχικά, τα έτη 1803-1804 ο πανίσχυρος Αλή Πασάς των Ιωαννίνων κατάφερε, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα, από μεγάλη στρατιωτική δύναμη μέχρι προδοσία, να νικήσει τους αδάμαστους Σουλιώτες και να καταλάβει την ορεινή περιοχή τους, που για χρόνια αποτελούσε αγκάθι στην κυριαρχία του. Στο σημείο αυτό να υπενθυμίσουμε τις μεγάλες πολεμικές Σουλιώτικες οικογένειες, τους Μποτσαίους-Μποτσαραίους και τους Τζαβελαίους. Μέλη τους θα πολεμήσουν και θα διακριθούν και στον Αγώνα λίγα χρόνια αργότερα. Ακόμη, όπως από κοινού η ιστορία και η δημοτική ποίηση μαρτυρούν, στο Σούλι διαδραματίσθηκαν σκηνές υψηλής γενναιότητας και αυτοθυσίας, και πολεμούσαν εξίσου με τους άνδρες και οι γυναίκες και τα παιδιά…
Το 1822, δεύτερο έτος της Επανάστασης, οι δυνάμεις του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ επικρατούν επί του Αλή Πασά, του οποίου οι τάσεις να αυτονομηθεί ανησύχησαν στην αρχή την Υψηλή Πύλη περισσότερο από τους επαναστάτες Έλληνες στο νότο –ευτυχώς για την Επανάσταση. Ο Αλής δολοφονείται στο νησί της λίμνης Παμβώτιδας των Ιωαννίνων στις 25 Ιανουαρίου και το κεφάλι του στέλνεται στο σουλτάνο. Ο νικητής του Χουρσίτ πασάς στρέφεται αμέσως μετά εναντίον του Σουλίου και τελικά, μαζί με τον Ομέρ Βρυώνη, το καταλαμβάνει μετά από πολιορκία στις 15 Μαΐου. Στις 28 Ιουλίου 1822, στην οικία του προξένου της Αγγλίας στην Πρέβεζα, υπογράφεται συνθήκη ανάμεσα στους Σουλιώτες και τους Οθωμανούς για την παράδοση του Σουλίου στον Χουρσίτ πασά. Ο Χουρσίτ, Γεωργιανής καταγωγής, ήταν ικανότατος στρατιωτικός και αποτέλεσε επίσης τύχη για τον Αγώνα των Ελλήνων το ότι, μετά τις νίκες του που προαναφέρθηκαν, συκοφαντήθηκε στο σουλτάνο και πριν αντιμετωπίσει την οργή του, αυτοκτόνησε από ευθιξία στη Θεσσαλία (30 Νοεμβρίου 1822).
Ο πρώτος που έγραψε για το Σούλι και τους αγώνες του, ανδρών και γυναικών, ήταν ο Χριστόφορος Περραιβός (1773-1863) στο έργο του Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας (πρώτη έκδοση το 1815 στη Βενετία, βελτιωμένη [τρίτη] έκδοση το 1857).
